Εξέγερση και μελαγχολία , ο ρομαντισμός στους αντίποδες της νεοτερικότητας.

 

-Η ΠΟΣΟΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ του κόσμου.

Ο Μαξ Βέμπερ θεωρεί ότι ο καπιταλισμός γεννήθηκε με την επέκταση των εμπορικών λογιστικών βιβλίων, δηλαδή με τον ορθολογικό υπολογισμό του δούναι και λαβείν, των εσόδων και εξόδων. Το ήθος του σύγχρονου βιομηχανικού καπιταλισμού είναι η Rechnenhafiigkeit, το πνεύμα

του ορθολογικού υπολογισμού.  Πολλοί, λοιπόν, είναι οι ρομαντικοί που αντιλαμβάνονται διαισθητικά ότι όλα τα αρνητικά χαρακτηριστικά της σύγχρονης κοινωνίας -η θρησκεία του θεού Χρήμα, αυτό που ο Καρλάιλ αποκαλεί «μαμμωνισμό», η παρακμή όλων των ποιοτικών, κοινωνικών, θρησκευτικών αξιών, κ.λπ., η διάλυση όλων των ποιοτικών ανθρώπινων δεσμών, ο θάνατος της φαντασίας και του συναισθήματος, η ανιαρή ομοιομορφία της ζωής, η καθαρά«ωφελιμιστική» σχέση των ανθρώπινων όντων μεταξύ τους και με τη φύση- απορρέουν από αυτή την πηγή διαφθοράς: την εμπορευματική ποσοτικοποίηση. Η δηλητηρίαση της κοινωνικής ζωής από το χρήμα και του αέρα από τον βιομηχανικό καπνό γίνονται αντιληπτά από πολλούς ρομαντικούς σαν φαινόμενα παράλληλα, συνέπειες της ίδιας διεστραμμένης ρίζας. Ας επιλέξουμε ένα παράδειγμα για να καταδείξουμε τη ρομαντική καταγγελία της καπιταλιστικής νεωτερικότητας: τον Τσαρλς Ντίκενς, έναν από τους αγαπημένους συγγραφείς του Μαρξ, αν και τελείως ξένο προς τις σοσιαλιστικές ιδέες. Τα Δύσκολα Χρόνια, το μυθιστόρημα του Ντίκενς που εκδόθηκε το 1854, περιλαμβάνει μια εξαιρετικά συγκροτημένη έκφραση της ρομαντικής κριτικής της βιομηχανικής κοινωνίας. Αυτό το βιβλίο δεν εκθειάζει ανοικτά τις προκαπιταλιστικές μορφές, συνήθως μεσαιωνικές, όπως κάνει η πλειοψηφία των Άγγλων ρομαντικών -όπως ο Burke, ο Κόλεριτζ, ο Cobbet, ο Ουώλτερ Σκοτ, ο Καρλάιλ (στον οποίο είναι αφιερωμένα Τα Δύσκολα Χρόνια), ο Ράσκιν και ο Ουίλλιαμ Μόρρις-, η αναφορά όμως σε πνευματικές αξίες του παρελθόντος είναι ουσιαστικό στοιχείο της ατμόσφαιράς του. Από ένα παράδοξο, που είναι μόνο φαινομενικό, το καταφύγιο αυτών των αξιών παρουσιάζεται σ’ αυτό το μυθιστόρημα με τη μορφή ενός τσίρκου, μιας κοινότητας λίγο αρχαϊκής, αλλά αυθεντικά ανθρώπινης -όπου οι άνθρωποι έχουν ακόμη «ευαίσθητη καρδιά» και «κινήσεις γεμάτες φυσικότητα»- που τοποθετείται έξω και σε ανειρήνευτη αντίθεση με την «κανονική» αστική κοινωνία. Στα Δύσκολα Χρόνια, το ψυχρό και υπολογιστικό πνεύμα της βιομηχανικής εποχής προσωποποιείται καταπληκτικά από έναν ωφελιμιστή και μέλος της Βουλής, τον κύριο Thomas Gradgrind (κύριος «Αλέθω-κατά-παραγγελία» θα ήταν κατά προσέγγιση η μετάφραση του ονόματος του...). Πρόκειται για έναν άνθρωπο που έχει «πάντα στην τσέπη του ένα χάρακα,μια ζυγαριά και ένα πίνακα πολλαπλασιασμού» και που είναι πάντα «έτοιμος να ζυγίσει και να μετρήσει οποιοδήποτε κομμάτι της ανθρώπινης φύσης και να σας πει ακριβώς την τιμή του». Για τον Γκράντγκριντ, το
 κάθε τι στον κόσμο «δεν είναι παρά μια υπόθεση αριθμών, ένας

απλός αριθμητικός υπολογισμός»' οργανώνει αυστηρά την εκπαίδευση των παιδιών επί τη βάσει της ακόλουθης σωτήριας αρχής:

«κάθε τι που δεν είναι δυνατό να αποτιμηθεί σε αριθμούς και κάθε τι που δεν μπορεί να αγοραστεί στην πιο χαμηλή τιμή και να ξαναπουληθεί στην πιο υψηλή δεν υπάρχει και δεν θα έπρεπε να υπάρχευ>. Η φιλοσοφία του Γκράντγκριντ -το τραχύ και αυστηρό δόγμα της πολιτικής οικονομίας, του αυχμηρού ωφελιμισμού και του κλασικού laisser-faire— ήταν ότι «το κάθε πράγμα έπρεπε να  πληρώνεται. Κανένας δεν οφείλει ποτέ και σε καμία περίπτωση να προσφέρει υπηρεσία χωρίς ανταμοιβή, σε όποιον και να είναι.

Η ευγνωμοσύνη πρέπει να καταργηθεί και τα αγαθά που απορρέουν απ’ αυτήν να μην έχουν κανένα λόγο ύπαρξης. Κάθε χιλιοστό της ανθρώπινης ζωής, από τη γέννηση μέχρι τον θάνατο, πρέπει να είναι μια εμπορική πράξη που εξοφλείται τοις μετρητοίς».

Απέναντι σ’ αυτό το ισχυρό και επιβλητικό πορτραίτο -ένας σχεδόν βεμπεριανός ιδεότυπος- του καπιταλιστικού ήθους, του οποίου ο άθλιος θρίαμβος θα ολοκληρωθεί όταν «η επιθυμία του θαυμαστού (στα αγγλικά: romance) θα έχει εκδιωχθεί για πάντα»  από τις ανθρώπινες ψυχές, ο Ντίκενς αντιτάσσει την πίστη του στη ζωτικότητα «της ευαισθησίας, των συναισθημάτων, των αδυναμιών» της ανθρώπινης ψυχής, που αποτελούν μια δύναμη «που αψηφά όλους τους υπολογισμούς που έχουν γίνει από τον άνθρωπο, και που είναι τόσο ακατάληπτη από την αριθμητική του όσο και ο ίδιος ο Δημιουργός». Πιστεύει, κι όλη η πλοκή στα Δύσκολα Χρόνια αποτελεί μια παθιασμένη συνηγορία σ’ αυτή την πίστη, ότι στην καρδιά των ατόμων υπάρχουν «λεπταίσθητα εκχυλίσματα ανθρωπιάς που θα διαφεύγουν διαρκώς από τους τελευταίους μαιάνδρους της άλγεβρας μέχρι τη στιγμή που, η τελευταία σάλπιγγα αντηχήσει πάνω στη γη και κάνει κομμάτια την ίδια την άλγεβρα». Αρνούμενος να υποκύψει στη μηχανή που αλέθει κατά παραγγελία, προσφεύγει σε αξίες αμετάτρετπες σε αριθμούς.Τα Δύσκολα Χρόνια, όμως, δεν πραγματεύονται μόνο το άλεσμα της ψυχής, αλλά και το πώς η νεωτερικότητα εξόρισε χαρίσματα όπως η ομορφιά, η φαντασία και το χρώμα από την υλική ζωή των ατόμων, υποβαθμίζοντάς την σε μια μουντή, κουραστική και μονότονη ρουτίνα. Η σύγχρονη βιομηχανική πόλη, το «Coketown», περιγράφεται από τον Ντίκενς σαν «μια πόλη από μηχανές και ψηλές καμινάδες απ’ όπου ασταμάτητα και αδιάκοπα υψώνονται φίδια καπνού που ποτέ δεν ξετυλίγονται ολοκληρωτικά». Οι δρόμοι της ήταν οι ίδιοι ο ένας με τον άλλον, «γεμάτοι από ανθρώπους ίδιους τον ένα με τον άλλο, όπου όλοι έβγαιναν και επέστρεφαν τις ίδιες ώρες, περπατώντας με το ίδιο βήμα στο ίδιο πεζοδρόμιο, πηγαίνοντας στην ίδια δουλειά κι όπου, για τον καθένα, κάθε μέρα ήταν ίδια με την προηγούμενη και την επόμενη και κάθε χρονιά ήταν το αντίγραφο της προηγούμενης και της επόμενης». Ο χώρος και ο χρόνος μοιάζουν να έχουν χάσει κάθε ποιοτική διαφοροποίηση και κάθε πολιτισμική ποικιλία, για να μετατραπούν σε μια μοναδική, ενιαία δομή, διαμορφωμένη από την ασταμάτητη δραστηριότητα των μηχανών.

Το παρόν αποτελεί απόσπασμα από το βιβλίο "Εξέγερση και μελαγχολία ,εναλλακτικές εκδόσεις "