Φώτης Κόντογλου - Ἡ μεγάλη μονοτονία τῆς φύσης καὶ τῶν μεγάλων ἔργων

Τοὺς ἐλαφρούς, κούφιους καὶ νευρικοὺς ἀνθρώπους τοὺς ἐνοχλεῖ ἡ μονοτονία. Ὁλοένα παραπονιοῦνται γι᾿ αὐτὴ καὶ θέλουνε πάντα κάποια ποικιλία, κάποια ἀλλαγή, κάποιο καινούργιο καὶ διαφορετικό, ὅπως λένε. Πλήττουν καὶ κουράζονται γρήγορα. Ποθοῦνε τὴν ἀλλαγή, κι ἂς εἶναι καὶ πρὸς τὰ χειρότερα. Αὐτοὶ εἶναι ποὺ ἐνθουσιάζονται γιὰ τοὺς νεωτερισμούς, σ᾿ ὅλα τὰ πράγματα. Ἀπ᾿ αὐτοὺς καὶ γι᾿ αὐτοὺς ἐβγῆκε ἡ μόδα, τούτη ἡ τυραννικὴ ἀνοησία, κατὰ τὴν ὁποία τὸ ὄμορφο ἀλλάζει κάθε τόσο, μ᾿ ἕνα σύνθημα. Στὶς μέρες μας, κατάντησε κι ἡ τέχνη σὰν τὴ μόδα.

Δὲν λέγω πὼς κάθε τί ποὺ εἶναι μονότονο, εἶναι καλὸ καὶ σπουδαῖο. Ἡ φύση, ὅμως, μὲ τὶς τέσσερες ἐποχὲς τοῦ χρόνου, μὲ τὶς ἀλλαγὲς τοῦ καιροῦ, μὲ τὶς θάλασσες, μὲ τὰ βουνὰ καὶ μὲ τὰ δάση της, ἔχει μία μονοτονία μεγαλόπρεπη καὶ ἱερή.

Γιὰ τοῦτο, οἱ ἄνθρωποι ποὺ εἶπα, βαριοῦνται τὴ φύση καὶ τὴν ἁπλὴ ζωή της. Δὲν καταλαβαίνουμε τὴ βαθειὰ γλῶσσα της, ποὺ μιλᾷ στὴν ψυχὴ μὲ χίλιους τρόπους γιὰ ἕνα πλῆθος ἀνείπωτα μυστήρια.

Ὦ μεγαλόπρεπη μονοτονία τῶν βουνῶν, μονοτονία τῆς θάλασσας, ποὺ ἀναταράζεται μέρα - νύχτα καὶ ποὺ βογγᾷ μὲ βαθειὰ ἀχολογήματα.Ὅποιος σὲ νοιώθει, κάθεται ὦρες ἀτελείωτες ἀπάνω σ᾿ ἕνα βράχο, ἢ ξαπλωμένος στὴν ἀμμουδιά, δίχως νὰ σὲ χορταίνει. Οἱ ὧρες περνοῦνε χωρὶς νὰ τὶς καταλαβαίνει, τὸ πνεῦμα του πετᾷ σὰν τὸ θαλασσοπούλι, μακρυὰ ἀπὸ τὶς μικρολογίες τῆς ζωῆς. Ὡστόσο, τὰ μάτια του καὶ τ᾿ ἀφτιά του γεμίζουνε ἀπὸ τὸ ἐξαίσιο θέαμά σου κι ἀπὸ τὴν ἄγρια μελῳδία τῆς βαρειᾶς φωνῆς σου, σὲ καιρὸ ποὺ ὁ ἄνεμος τὸν λούζει μὲ τὴ δροσερὴ ἁρμύρα τοῦ πελάγου.

Ὦ μεγαλόπρεπη μονοτονία τ᾿ οὐρανοῦ, μὲ τὰ ἀμέτρητα ἄστρα ποὺ κρέμουνται σὰν πολυκάντηλα ἀπάνω ἀπὸ τὸ κεφάλι μου, κι ἄλλα τρεμοσβήνουνε σὰν ἀπὸ τὸν ἄνεμο, ἀλλὰ στέκουνται στυλωμένα καὶ μὲ κυττάζουν, λὲς καὶ μὲ παραμονεύουνε μέσα ἀπὸ βαθὺ καὶ σκοτεινὸ χάος!

"Ο θεολογών πνευματικός άνθρωπος & ο Παπαδιαμάντης. "

 《Ἡ Ἀθήνα, ὅπου ζῃ τὸν πιὸ πολὺ καιρὸ ὁ Παπαδιαμάντης, εἶναι ὁ πόλος τῆς ἀποστροφῆς του, γιατὶ η ὅποια της ἀπόστασι ἀπὸ τὴν εἰδυλλιακὴ ἀτμόσφαιρα τῆς ζωῆς τοῦ νησιοῦ, ποὺ ὅλο καὶ πιὸ πολὺ τὴν ἐξιδανικεύει, κραταιώνει καὶ στερεοποιεῖ τὴν ἀποστασία του πρὸς ὅτι ἀνεύθυνο καὶ κοσµοπολιτικό. Ἡ Ἀθήνα, τὸν καιρὸ ἐκεῖνο, περὶ τὰ 1876, δέχεται τὶς πρῶτες ξώπετσες ἀστικὲς ἐπιδράσεις, «ἀκούει γαλλικὰ ἀνάμεσα στοὺς λιγοστοὺς φουστανελλοφόρους της». Ὁ ὑλισμὸς μὲ τὸ πρόσωπο τοῦ Ροϊδη µπῆκε στὶς πνευματικὲς συζητήσεις τής καὶ προαγγέλλει τὴν εἰσβολὴ τῆς Ἀστικῆς Κοινωνίας. Σ᾽ ὅλην αὐτὴ τὴν ἀθλιότητα, ὁ Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης προβάλλει ὡς ἰδανικὸ πρότυπο τὴν κοινοβιακή ζωὴ τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαρχίας. Ἂν ἡ ἀστικὴ Κοινωνία στηρίζονταν στὸ συμφέρον,ποὺ πολιτειακὰ τὸ ἐξέφραζεν ἡ πολιτικὴ ἐλευθερία, εἰς τὸν Ἀλέξανδρο Παπαδιαμάντη ἀπηχεῖ ἀκόμη ὁ ἀπόηχος τοῦ Κοινοβίου, ποὺ στηρίζεται στὸ θρησκευτικὸ δέος καὶ σηµαίνει ἀδελφότητα χριστιανικῶν ψυχῶν, ὄχι κοσμικὴ ἐλευθερία.